Krztusiec czy też koklusz to niezwykle zaraźliwa choroba układu oddechowego, którą dzięki powszechnym szczepieniom ochronnym udało się niemal całkowicie wyeliminować w Europie i w Polsce w latach sześćdziesiątych XX wieku. Niestety – w związku ze zjawiskiem wstrzymywania się od szczepień (ang:vaccination hesitancy), które polega na odmawianiu i opóźnianiu zalecanych szczepień ochronnych wzrasta liczba nieodpornych na krztusiec dzieci, wzrasta tez odsetek młodzieży, która nie otrzymuje dawek przypominających a pomimo rekomendacji niewielu jest dorosłych, którzy zgłaszają się na szczepienia przypominające. Przyczynia się to do dynamicznego wzrostu zachorowań w Europie: taki trend jest obserwowany w Czechach, Danii, Belgii, Anglii i Chorwacji a także w Polsce.
W Polsce od 1 stycznia do 30 czerwca 2024 r. do Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – Państwowego Zakładu Higieny zgłoszono 5423 przypadki krztuśca, podczas gdy w analogicznym okresie roku 2023 było ich 429. Dane te są niepełne, ponieważ wiele osób, szczególnie starszych, jest leczonych bez szczegółowych badań serologicznych, pozwalających postawić jednoznaczne rozpoznanie i nie wszyscy lekarze zgłaszają podejrzenia krztuśca. Uważa się, że na jedno zgłoszenie kokluszu przypada około 15 osób chorych niezgłoszonych, którzy leczą się z rozpoznaniem zapalenia oskrzeli, tchawicy lub podejrzenia alergii wziewnej itp.
Jak wygląda sytuacja w Gdyni?
W pierwszym półroczu 2023r zgłoszono 4 przypadki krztuśca (w całym roku 2023- 9 osób), natomiast w pierwszym półroczu 2024 r. mamy już 122 zgłoszenia, co oznacza trzydziestokrotny (!) wzrost zgłoszonych zachorowań. Obecnie, w lipcu, liczba pacjentów zgłaszających się z objawami krztuśca lawinowo rośnie.
Stan zaszczepienia gdyńskich dzieci nie jest niestety najlepszy. Odporność populacyjna chroni nieodpornych, jeżeli liczba zaszczepionych w pełni wynosi 82%.
W ciągu ostatnich lat rośnie liczba nieszczepionych dzieci.
Dzieci 5-letnie zgłaszają się do szczepienia z opóźnieniem, ponieważ w książeczkach zdrowia pisze „w szóstym roku życia” i rodzice błędnie interpretują to jako czas po szóstych urodzinach, tymczasem zapis oznacza, że dziecko należy doszczepić jak skończy pięć lat.
Stan zaszczepienia dzieci w Gdyni na krztusiec prezentuje poniższy wykres:
( na podstawie rocznych raportów gdyńskiej Stacji Sanitarno- Epidemiologicznej)
Z wykresu wynika, że pomimo zalecenia zakończenia cyklu podstawowego szczepień na krztusiec w 16-18 miesiącu życia ponad 20% trzylatków to dzieci, które nie mają ukończonego pełnego cyklu szczepień. Dawki przypominającej nie otrzymuje na czas ponad 50% dzieci 5-letnich, dopiero sześciolatki zbliżają się do pożądanego poziomu wyszczepienia 82%- co jednak oznacza, że ponad 20% 6-latków jest podatna na zachorowanie. Jeszcze gorsza sytuacja jest wśród nastolatków, gdzie dawkę przypominającą otrzymuje mniej niż połowa tej grupy wiekowej.
JAKI JEST KLASYCZNY PRZEBIEG KRZTUŚCA?
Infekcja powodowana pałeczką krztuśca (łac. Bordetella pertussis) rozwija się w organizmie średnio około 7-10 dni, zanim pojawią się pierwsze objawy. Bakteria przylega do ścian tchawicy i oskrzeli, następnie rozmnaża się, produkując toksyny, które niszczą rzęski i nabłonek oddechowy.
I okres choroby– tzw. nieżytowy trwający ok 1-2 tygodni, przypomina przeziębienie z katarem, bólem gardła, stanami podgorączkowymi oraz suchym kaszlem. Kaszel nie ustępuje pomimo ustąpienia kataru, nasila się wieczorami. Ten okres często bywa początkowo lekceważony, ponieważ krztusiec nie wywołuje z zasady wysokiej gorączki. Chory natomiast jest najbardziej zaraźliwy właśnie na tym etapie choroby.
II okres choroby- faza napadów kaszlu, która trwa ok 2-4 tygodni i wiąże się z nasilającymi się atakami kaszlu z zanoszeniem się – czyli świszczącym wdechem, przypominającym pianie koguta. Problemy z oddychaniem wiążą się z uszkodzeniem nabłonka oddechowego a także z wtórnym obrzękiem dróg oddechowych. Ataki kaszlu powodują` uczucie duszności, zaczerwienienie twarzy, czasem sinienie, łzawienie oczu, pękanie naczynek na twarzy i na spojówkach, krwotoki z nosa i /lub wymioty po kaszlu. U małych dzieci a zwłaszcza u niemowląt, nawet niewielki obrzęk dróg oddechowych potrafi praktycznie zamknąć światło tchawicy i oskrzeli, stąd pojawiają się bezdechy, niedotlenienie, utrata przytomności i drgawki. Ilość napadów kaszlu nasila się nawet do kilkudziesięciu dziennie, następują pod wpływem podrażnień np. zmian temperatury, wysiłku, emocji.
Im młodsze dziecko, tym bardziej narażone jest na ciężki przebieg choroby i na niedotlenienie podczas ataków kaszlu.
III faza- zdrowienia– trwa od kilku do kilkunastu tygodni, w trakcie których liczba napadów kaszlu i duszności się zmniejsza.
Na tym etapie leczenie antybiotykiem nie przynosi zwykle znaczącej poprawy, ponieważ nabłonek oddechowy jest już zniszczony krztuścową toksyną. Czas regeneracji nabłonka oddechowego jest niestety okresem zwiększonej podatności chorego na inne infekcje układu oddechowego i ryzykiem cięższego ich przebiegu, stąd warto po przejściu krztuśca zaszczepić się przeciwko grypie i przeciw pneumokokom, jeżeli ozdrowieniec- niezależnie od wieku- nie był szczepiony przeciwko tym chorobom.
POWIKŁANIA w przebiegu krztuśca obejmują:
U chorych niezależnie od wieku:
- zapalenie płuc, zapalenie ucha środkowego- zwykle związane z nadkażeniem pneumokokami;
- uszkodzenie płuc: niedodma, rozstrzenia oskrzeli;
- przewlekły, napadowy kaszel
Małe dzieci i niemowlęta:
- duszność, zamknięcie dróg oddechowych, zatrzymanie krążenia;
- niedotlenienie ośrodkowego układu nerwowego: bezdechy, drgawki, niedowłady, zaburzenia świadomości, encefalopatia (trwałe uszkodzenie mózgu);
Dorośli, szczególnie seniorzy:
- podwyższenie ciśnienia tętniczego, zawał, udar, wylewy do gałki ocznej;
- przepuklina pachwinowa, nietrzymanie moczu;
- złamania żeber (rzadko).
Rozpoznanie stawiane jest na podstawie charakterystycznego obrazu klinicznego, u osób szczepionych zwykle objawy są znacznie łagodniejsze i trwają krócej. W okresie epidemii każdy kaszel o napadowym charakterze, który utrzymuje się ponad 7 dni powinien nasuwać podejrzenie kokluszu. W przypadku wątpliwości można wykonać badania serologiczne na przeciwciała przeciwko pałeczce krztuśca lub potwierdzić jej obecność testem PCR.
JAK OCHRONIĆ DZIECI I SIEBIE PRZED KRZTUŚCEM?
Krztusiec jest chorobą bardzo zaraźliwą, więc jedyną skuteczną ochroną są szczepienia ochronne.
Należy sprawdzić, czy nasze dziecko ma wykonany pełny cykl szczepień na krztusiec i jeżeli są braki czy opóźnienia w szczepieniach to warto je jak najszybciej nadrobić.
Szczepienie rekomendowane jest kobietom w ciąży (32-36 tydzień), po pierwsze z racji na ochronę przyszłych mam a po drugie, aby dziecko otrzymało przeciwciała matczyne i jako noworodek było w jakimś stopniu chronione przed zakażeniem, zanim zostanie zaszczepione.
Osoby dorosłe powinny doszczepiać się kolejnymi dawkami co 10 lat. Szczególnie dotyczy to osób, mających kontakt z małymi dziećmi w domu (dzieci, wnuki) lub w pracy oraz osób z grup ryzyka.
Seniorzy i osoby o obniżonej odporności powinni przy okazji szczepienia przeciwko krztuścowi zadbać o profilaktykę zakażeń pneumokokami oraz grypy. Szczepionki te można podać podczas jednej wizyty.
W przypadku potwierdzenia krztuśca u jednego z domowników wskazane jest profilaktyczne podanie antybiotyku członkom jego rodziny.
CO ROBIĆ PO PRZECHOROWANIU KRZTUŚCA?
Kluczowe jest unikanie przez ozdrowieńca sytuacji, które wyzwalają napady kaszlu. Są to najczęściej wysiłek fizyczny, zmiana temperatury otoczenia, wejście do zadymionego lub zakurzonego pomieszczenia.
Wygaszanie odruchu kaszlowego trwa tygodniami i nie ma skutecznych leków, które by przyspieszyły ten proces i niestety trzeba się do tego faktu dostosować. U dzieci najważniejsza jest rezygnacja opiekunów z palenia papierosów oraz wstrzymanie się z zapisywaniem dziecka na intensywne zajęcia sportowe do czasu, kiedy ustąpią napadowe ataki kaszlu czy duszności.
Kolejnym krokiem jest zabezpieczenie przed infekcjami, które „lubią” atakować układ oddechowy- na przykład pneumokoki czy wirusy grypy lub covid. Szczepienia przeciwko tym czynnikom zakaźnym są dostępne i warto z tego skorzystać.
W przypadku zaległości w szczepieniach u dzieci można i należy je uzupełniać po wyzdrowieniu, ponieważ przechorowanie krztuśca, tak jak i szczepionki, nie dają trwałej odporności i na krztusiec można zachorować kilka razy w życiu.
Dr nauk medycznych i nauk o zdrowiu
Beata Zastawna
Specjalista chorób dziecięcych
Radna Miasta Gdyni